REGLAS BÁSICAS DE EVOLUCIÓN DEL
LATÍN AL CASTELLANO
Una palabra puede haber tenido una evolución natural,
popular o vulgar (patrimonial); puede haber tenido una evolución controlada,
restringida o culta que escapa a los cambios fonéticos naturales (cultismo); o
puede tener ambas (doblete).
Palabra patrimonial:
tiene evolución natural; farinam: harina
Palabra culta o
cultismo: no ha sufrido cambios o apenas se ha diferenciado del latín: benévolo,
fructífero, causa, filial, paupérrimo.
Doblete: cada una
de las dos palabras que poseen un mismo origen
etimológico; es elresultado de las dos evoluciones, la culta y la
vulgar: collocare= colocar / colgar,
limitem= límite / linde, ligare= ligar / liar
EVOLUCIÓN DE LAS CONSONANTES
*f-(f inicial) se
convirtió en h-aspirada; el sonido aspirado se perdió a partir del siglo XVI; ver la palabra jamelgo
(famélico es la culta); no obstante se siguió escribiendo la h filium= hijo; facere: hacer; farinam=
harina.
*g-se conserva
ante a, u: guttam: gota; gaudium: gozo
pero se convierte en y (palatal) ante e tónica: generum= yerno.
*la i (sonante):
se convierte en j delante de o, u, a: iuvenem:
joven; iocum: juego; iactantiam: jactancia
NOTA: la i y la u
latinas son sonantes: pueden actuar de vocal o consonante, según sean o no
centro de sílaba: Iulius= julio;
virtutem= virtud.
Estas letras desarrollaron en castellano las letras v y j
que no existían en latín, aparte mantuvieron también el sonido vocálico.
Iniciales agrupadas
*pl- = ll-: pluviam= lluvia
*cl-= ll-: clamare= llamar
*fl-= ll-: flammam= llama
*s+ cons. (s
líquida) desarrolla una e protética (colocada antes): sperare= esperar
Consonantes interiores
*Las oclusivas sordas tienden a convertirse en sonoras: p t c ( k ) = b d g (petaca=bodega): lupum=
lobo; vitam= vida; lacum= lago (Atención
a los cultismos: epistulam: epístola,
rotundum: rotundo)
Interiores simples seguidas de la vocal i:
*di+V : -y-: podium: poyo / podio (cult.) (NOTA.: V = vocal)
*gi-+V : -y-: fugio: huyo
*li + V :-j-: mulierem: mujer, filium: hijo
*ti +V : z / c : nationem: nación, rationem: razón; fortiam:
fuerza
*cul + V : j : oculum: ojo;
*ni + V :-ñ-: Hispaniam: España
Interiores agrupadas
*Las consonantes
dobles, por lo general, se han simplificado:summun:sumo;buccam:boca;admitto:admito.
*La ll(doble l),
generalmente pasa a ll(palatal), por ejemplo:gallinam> gallina; vallem> valle; follem>fuelle.
*-nn-:-ñ-: annum: año
*-mn-: -ñ-: dom(i)num: dueño (síncopa)
*-gn-: -ñ-: lignum: leño
Interiores agrupadas o dobles
*-x-: j : texere: tejer , exercitum: ejército
*-ct-:-ch-: octo: ocho
Consonantes finales
*Regla general :
tienden a desaparecer : lupum:lobo
*-m : se perdió
ya en latín vulgar; perdura en monosílabos, pero convertida en -n, ya que el
castellano no admite la -m final, salvo en cultismos (album) : quem: quien, cum: con
*-s : se conserva
: magis: más; amas: amas
*-r se conserva o
pasa por metátesis(se anticipa una posición) a interior: per: por; inter: entre; semper: siempre
*Muchas finales en castellano no ocupaban aquella posición
en latín; han resultado finales por la pérdida de e precedida de t, d, n, l, r,
s, c: aetatem: edad; consulem: cónsul; dolorem: dolor; pacem: paz, legionem:
legión
EVOLUCIÓN DE LAS VOCALES
*a tónica larga o
breve, se conserva: famam: fama; pratum:
prado
*a + i : e : laicum: lego
*a + u : o (
diptongo) : taurum: toro; aurum: oro
*a + e : e :
(diptongo) : praetorem: pretor; aedificium: edificio (a veces a + e : ie : graecum:
griego; caelum: cielo)
*e tónica e larga acentuada : e : habere: haber
*e breve : ie : terram: tierra; tempus: tiempo; pero templum
: templo, por cultismo
*i tónica i tónica
breve evoluciona a e cerrada en vulgar y pasa a e: inter: entre; in: en; litteram: letra; se mantiene en cultismos: librum: libro
*i tónica larga
se mantiene: filium: hijo; insulam: isla;
dico: digo
*o tónica o tónica
larga se mantiene: vocem: voz
*o tónica breve
acentuada se diptonga en ue: bonum:
bueno; fontem: fuente; a veces este diptongo ue se reduce a e : frontem :
fruente : frente
*o + e (diptongo):
e : poenam: pena; (poetam: poeta;
cultismo)
*u tónica u tónica
larga se mantiene: fumum: humo; acutum:
agudo; murum: muro
*u tónica breve
pasó a e cerrada en latín vulgar y luego a o en castellano: lutum: lodo; lupum: lobo; humerum: hombro
Cultismos puros o latinismos.
referendum, quorum, ergo, superavit, deficit, album,
ultimatum, culmen, cathedra, climax, desiderata, status, celula, lapsus,
agenda, etcétera,.
- Expresiones: a priori, a posteriori, ipso facto, in fraganti, numerus clausus, de facto, de iure, verbi gratia, sine die, grosso modo, in albis, corpore insepulto,…
- Expresiones: a priori, a posteriori, ipso facto, in fraganti, numerus clausus, de facto, de iure, verbi gratia, sine die, grosso modo, in albis, corpore insepulto,…
Gero, dijimos que resolveríamos las dudas acerca del tema que hemos tenido que preparar nosotros el viernes, pero como faltaste no pudo hacerse. ¿El examen sigue siendo el miércoles? ¿Será más bien práctico, como el del tema de Morfología, o teórico (desarrollar las clases de relaciones semánticas, etc)?
ResponderEliminarDisculpen la intromisión: He dejado un comentario en una entrada de hace un par de años tratando un asunto importante (para mí) y me gustaría obtener respuesta. ¿Alguien lo leyó?
ResponderEliminar